Ο Τάκης Βαρβιτσιώτης γεννήθηκε στην Θεσσαλονίκη το 1916. Έχει δημοσιεύσει 35 ποιητικές συλλογές και το έργο του κυκλοφόρησε σε δύο συγκεντρωτικές εκδόσεις («Σύνοψη Α', Β', Γ', Εγνατία, Παρατηρητής & Ποιήματα 1941 - 2002», Καστανιώτης). Έχει τιμηθεί με τις μεγαλύτερες διακρίσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Μεταξύ άλλων: Βραβείο των Δώδεκα, Βραβείο Ποίησης της Ακαδημίας Αθηνών, Βραβείο Ουράνη, Α' Κρατικό Βραβείο Ποίησης, Διάσημα του Ταξιάρχη του Φοίνικα από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας, κ.α. Η ποίησή του έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και ο ίδιος έχει μεταφράσει στα ελληνικά Γάλλους, Ισπανούς, και Λατινοαμερικάνους ποιητές. Η μεγάλη ποιητική του σύνθεση «Επιτάφιος» έχει μελοποιηθεί από τον Μάνο Χατζηδάκι. Είναι αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, επίτιμος διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, και πρόσφατα αναγορεύτηκε Αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Οργάνωσης των Ποιητών.
Ένα ανοιξιάτικο, μες τον χειμώνα, πρωινό έφτασα στο σπίτι του διαπρεπή, πολυβραβευμένου ποιητή-ακαδημαϊκού και Αντιπροέδρου της Παγκόσμιας Οργάνωσης των Ποιητών Τάκη Βαρβιτσιώτη. Με υποδέχθηκε εγκάρδια στο σπίτι της οδού Εγνατίας 108 - ένα κόσμημα αρχιτεκτονικής, ένα από τα δυστυχώς ελάχιστα εναπομείναντα νεοκλασικά διατηρητέα της Θεσσαλονίκης.
- Κύριε Βαρβιτσιώτη, αν μου επιτρέπετε, να ρωτήσω τι σημαίνει «ποίηση» για σας;
- Έχω επανειλημμένα απαντήσει σε αυτό το ερώτημα και επαναλαμβάνω. Νομίζω πως δεν υπάρχει κανένας ορισμός για την ποίηση. Την απάντηση τη δίνει κάθε ποιητής με το έργο του. Γιατί, όπως έχω πει και άλλοτε, η ποίηση είναι μια κατάσταση μαγείας, κάτι το άρρητο, μια «άρρητη γέννηση», για να αναφερθώ στον τίτλο του ποιήματος μου, μια εισδοχή στην εποχή του θαυμαστού. Και η πίστη μου αυτή γίνεται όλο και περισσότερο αδιάλλακτη όσο μέρα με τη μέρα εξακριβώνω πως είναι η μοναδική προσωπική έκφραση που απομένει ακόμα, η έσχατη, αν θέλετε, επιβεβαίωση μιας ανθρώπινης ευγένειας μέσα σ' αυτόν τον θρίαμβο της ανωνυμίας και του τεχνοκρατικού πολιτισμού που ζούμε, ο πιο καίριος, υπεύθυνος και ιερός λόγος που μπορεί να προσφέρει ο άνθρωπος στο χείλος της αβύσσου ή στην κορυφή της πιο απίθανης ευτυχίας. Τελικά η ποίηση δεν παύει να υπάρχει και δεν θα πάψει να υπάρχει, όσο κι αν φαίνεται ζοφερό το μέλλον, παρά μονάχα αν εξαφανιστεί ο άνθρωπος.
- Ο Λυρισμός, ποια θέση έχει στην εποχή μας; Μπορεί να την εκφράσει ή μήπως είναι πολύ σκληρή για να συμβεί κάτι τέτοιο;
- Δυστυχώς η εποχή μας, αποτρόπαιη και απάνθρωπη, δεν παρέχει καμιά δυνατότητα επιβίωσης του λυρισμού. Αντίθετα ευνοεί να γράφονται αντι-ποιήματα και αυτά φαίνεται την εκφράζουν.
- Ποιους ποιητές διαβάζετε; Έχετε ιδιαίτερη προτίμηση στην Λατινοαμερικανική ποίηση και γιατί;
- Διαβάζω πολλούς ποιητές από όλο τον κόσμο, όπως βέβαια και Έλληνες που βρίσκονται πάντα στην παγκόσμια πρωτοπορία. Να παραθέσω ονόματα; Θα ήταν ένας απέραντος κατάλογος. Αρχίζοντας από τον Έντγκαρ Άλλαν Πόε, τον ασύγκριτο Άγγελο της νύχτας, και τα μεγάλα ονόματα των Μπωντλαίρ, Μαλλαρμέ, Ρεμπώ, Βερλαίν, θα έφθανα έως τον κορυφαίο ίσως ποιητή του περασμένου αιώνα, τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε και θα συνέχιζα με τους σπουδαίους νεώτερους ποιητές Απολλιναίρ, Ρεβερντύ, Ελυάρ, Σαιν-Τζον Περς, Πάουλ Τσέλαν, Ντύλαν Τόμας, Πάστερνακ, Λόρκα, Αλμπέρτι, Χιμένεθ, για να καταλήξω στις ανυπέρβλητες μορφές του Χαίλντερλιν, του Νοβάλις, του Κητς και του Σέλλεϋ.
Βέβαια με εντυπωσιάζει ιδιαίτερα η λατινοαμερικανική ποίηση γιατί είναι ζωντανή, πηγαία, αυθόρμητη, αυθεντική ποίηση με απόκλιση προς το φανταστικό. Με επιφανείς εκπροσώπους όπως ο Πάμπλο Νερούδα, ο Οκτάβιο Πας, ο Βιθέντε Ουιντόμπρο, ο Ρουμπέν Νταρίο, ο Σεζάρ Βαγιέχο, ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες και πολλοί άλλοι σε αντίθεση με την δυτική ευρωπαϊκή που τώρα προσφέρει κατά το πλείστον την εικόνα ενός αδιεξόδου, πάσχει από έναν εγκεφαλισμό και μια στεγνότητα και παρουσιάζει όλα τα συμπτώματα μιας σοβαρής κρίσης που μολαταύτα μπορεί να πραγματοποιήσει την υπέρβαση και να αποτελέσει την αφετηρία μιας καινούργιας ποιητικής εμπειρίας.
- Διαβάζουμε στο βιογραφικό σας πολλά, μα πάρα πολλά βραβεία. Σας συγκινούν τα βραβεία; Τι θέση μπορούν να έχουν στη ζωή ενός ποιητή;
- Θα ήταν υποκρισία να ισχυριστεί κανείς ότι δεν τον συγκινούν τα βραβεία. Προσφέρουν οπωσδήποτε μια ικανοποίηση και μας κολακεύουν. Έχουν όμως αναμφίβολα μια συμβατική αξία. Αλίμονο αν πιστέψει ένας ποιητής ότι μπορεί να διασωθεί από τα βραβεία. Ο χρόνος είναι ο σπουδαιότερος κριτής και ο ποιητής διασώζεται μόνο αν το ίδιο το έργο του είναι ικανό να αντέξει στο χρόνο. Αλλά η ιστορία μάς διδάσκει ότι πολλές φορές και η διαχρονικότητα ακόμα δεν επαρκεί.
- Πολιτική και ποίηση. Μπορεί ένας στίχος να αλλάξει τον κόσμο;
Με αφάνταστη λύπη διαπιστώνω ότι σήμερα κυριαρχεί η πολιτική. Και μάλιστα η βάναυση και εγκληματική πολιτική. Έτσι ολόκληρη η ανθρωπότητα απειλείται με θάνατο και η αποστολή του ποιητή διευρύνεται ακόμη περισσότερο. Είναι υποχρεωμένος να τεθεί σε επιφυλακή, να καταγγείλει κάθε τι που μολύνει τον άνθρωπο, να αγωνιστεί για την εξανθρώπιση του πραγματικού και την διάδοση των αιώνιων χριστιανικών αξιών. Με ποιο θαύμα λοιπόν θα μπορέσει τελικά ο ποιητής να ξανακερδίσει τον χαμένο λόγο, να διασώσει τη μνήμη των ουρανίων πραγμάτων, να χαιρετίσει ξανά την ομορφιά, εκείνη την ομορφιά που ο Αρθούρος Ρεμπώ κάθισε στα γόνατα του, πριν από πολλά χρόνια, και τη βρήκε πικρή; Ίσως περνώντας ανάμεσα από τη σιωπή, ανάμεσα από την εκθαμβωτική λάμψη της λευκής σελίδας, που επάνω της έχει γραφτεί το μυστήριο της σταύρωσής του. Ωστόσο, υπάρχει κάτι που πρέπει να γίνει κατανοητό. Η υπερβολική παρέμβαση της διάνοιας στην ποίηση καταντά αμάρτημα. Το θαύμα της ποίησης δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς μια προσωπική αφέλεια και αυθορμησία. Τότε μονάχα η σιωπή μπορεί να τραγουδήσει, όπως ομολογεί ο Οκτάβιο Πας, και να γίνει ποίηση.
Τι ευτυχία θα ήταν να μπορούσε ένας στίχος να αλλάξει την πραγματικότητα! Αλλά η πραγματικότητα, κυρίως στις μέρες μας, είναι αδυσώπητη και επηρεάζει ολέθρια τον ποιητή. Καταργεί την ευαισθησία, κατατέμνει τα αισθήματα του με το ψυχρό λεπίδι ενός ανατόμου και τον υποχρεώνει να μην ονειρεύεται, αλλά να διανοείται! Ωστόσο η υπέρβαση είναι αναγκαία. Έτσι, εγώ τουλάχιστον, δεν μπορώ να αποδεχθώ αυτή την τόσο παγερή και απάνθρωπη προοπτική, αυτή την περίπτυξη του θανάτου και αγωνίζομαι πάντα να ξεπεράσω τη φρικτή, ανελέητη πραγματικότητα που ζούμε, να διασώσω την αυταπάτη, να συντηρήσω τους χτύπους της καρδιάς. Γιατί στους σημερινούς ποιητές εναπόκειται να προβούν σε μια υπέρβαση του πραγματικού, να ψελλίσουν κάποιες λέξεις ζωοποιές, να εξαπολύσουν κύματα φωτός, που είναι πρωτίστως πηγές ελπίδας για όλους τους ανθρώπους.
- Θρησκεία και ποίηση. Το σχέση μπορεί να έχουν;
- Υπάρχει νομίζω ένα σημείο όπου η ποίηση και η θρησκεία συναντιούνται. Εξάλλου θα μπορούσα να παραλληλίσω την ποιητική στάση με την στάση εκείνου που προσεύχεται, γιατί η ποίηση δεν είναι παρά μια επικοινωνία με το Θεό, μια συνάντηση του Θεού μέσα μας, ένα είδος προσευχής, ενώ η Γέννηση τον Χριστού είναι για μένα το σπουδαιότερο γεγονός στην ιστορία της ανθρωπότητας, και η Χριστιανική διδασκαλία το αιώνιο και πιο τέλειο πρότυπο πνευματικών και ηθικών αξιών που διαθέτουν οι άνθρωποι από θεία χάρη για να οικοδομήσουν κατά κάποιον τρόπο σωτήριο τη ζωή τους και το καλύτερο μέσο για τον θρίαμβο της αγάπης και της ειρήνης στον κόσμο. Απόρροια αυτής της πίστης μου ήταν η δημιουργία της ποιητικής σύνθεσης «Ταπεινός αίνος προς την Παρθένο Μαρία» που τη θεωρώ ιδιαίτερα σημαντική, γιατί, ύστερα από μια μακρόχρονη περιπλάνηση μου στο χώρο της ευρωπαϊκής και της παγκόσμιας ποίησης, έγινε η αιτία να επανασυνδεθώ με την παράδοση, να ξαναβρώ τις ρίζες μου, να επαληθεύσω την ελληνοχριστιανική μου ταυτότητα. Και θα ήθελα εδώ να σημειώσω ότι η επανασύνδεση αυτή με την παράδοση δεν σημαίνει μια ταύτιση μορφική μαζί της. Δεν βλέπω την παράδοση σα μια δεδομένη, αναλλοίωτη και ανεξέλικτη μορφή. Για μένα η παράδοση δεν είναι ένα νεκρό σχήμα, μα κάτι βαθύτερο. Είναι το σύνολο, η συνισταμένη των αιώνιων εκείνων αξιών που κατόρθωσαν να επιζήσουν από γενιά σε γενιά και που συνθέτουν το ζωντανό πολιτισμό ενός λαού, είναι ο «περιούσιος σπόρος κάποιας ολόφωτης ζωής / που επαναλαμβάνεται από φυτό σε φυτό / η αναμμένη δάδα που μεταβιβάζεται από χέρι σε χέρι» για να αναφέρω κάποιους παλαιότερους στίχους μου.
- Η Πολιτεία σάς έχει αναγνωρίσει πανηγυρικά. Πώς αισθάνεστε;
- Στην Πολιτεία (Υπουργείο Πολιτισμού, Ακαδημία Αθηνών, Εθνικό & Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Προεδρία της Δημοκρατίας) θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου για τις πολλαπλές μεγάλες διακρίσεις που μου έχουν απονείμει (Α' Κρατικό Βραβείο, Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών, Επίτιμος Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αντεπιστέλλον Μέλος της Ακαδημίας Αθηνών, Διάσημα του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος και άλλα).
- Η ποίηση έχει χαρίσει στην Ελλάδα δύο Νόμπελ Λογοτεχνίας, δύο βραβεία από τα σημαντικότερα στον κόσμο. Μπορεί ακόμα και σήμερα η Ελλάδα να περιμένει ένα τέτοιο μεγάλο βραβείο;
- Δικαιότατα η Ελλάδα κέρδισε δύο βραβεία Νόμπελ (Σεφέρης, Ελύτης) γιατί όπως προανάφερα, η χώρα μας βρίσκεται στην πρωτοπορία της παγκόσμιας ποίησης. Θα έπρεπε όμως να είχαν απονεμηθεί τουλάχιστον άλλα δύο Νόμπελ νωρίτερα στον Καζαντζάκη και στον Σικελιανό, που δυστυχώς όπως είναι γνωστό η πολιτική εμπάθεια της τότε κυβέρνησης με τη συνεργασία του κ. Σπύρου Μελά υπονόμευσε τις προθέσεις της Σουηδικής Ακαδημίας. Όσον αφορά στον υπαινιγμό σας για μελλοντική πιθανότητα απονομής βραβείου Νόμπελ σε Έλληνα ποιητή, με υποχρεώνετε να σας εξομολογηθώ ότι τα τελευταία έξι χρόνια είμαι συνεχώς υποψήφιος με προτάσεις από ξένα Πανεπιστήμια και διακεκριμένους ποιητές και, βέβαια, από εταιρίες Ελλήνων λογοτεχνών και από το Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού. Και με την ευκαιρία τούτη, ας μου επιτραπεί να υπενθυμίσω ότι όταν τιμήθηκε ο Ελύτης με το βραβείο Νόμπελ, ένας κορυφαίος πνευματικός άνθρωπος, ο Π. Κανελλόπουλος είπε στη Βουλή χαρακτηριστικά: «Χαίρομαι γιατί τιμήθηκε ο Ελύτης, αλλά λυπούμαι διότι θα άξιζε να τιμηθεί κάποιος ποιητής της Θεσσαλονίκης και διότι η πόλη αυτή είναι μια ζωογόνος εστία ποιήσεως, άξια θαυμασμού».
- Ποιες οι σχέσεις του ποιητικού σας λόγου με τη μουσική;
- Οι στενές σχέσεις του ποιητικού λόγου μου με τη μουσική προσδιορίζουν, νομίζω, κατά τρόπο καθοριστικό όλο μου το έργο: Γιατί, κατά τη γνώμη μου, η μουσική μιλά κατευθείαν στην ψυχή, είναι η γλώσσα των αγγέλων, η γλώσσα που τελειώνουν όλες οι άλλες, όπως λέει ο Ρίλκε, πραγματοποιεί χωρίς καμία επέμβαση του λογικού την αρχική μυστική πράξη. Επομένως μόνο μια μουσική χρήση του λόγου, όπου ο λόγος, πέρα από κάθε πρακτική σημασία και με λευκά διάκενα σιωπής, μεθίσταται σε μιαν άρρητη κατάσταση, μπορεί να μας οδηγήσει από δρόμους που δεν έχουν καμία σχέση με τη νόηση στην ποίηση, στην αληθινή ποιητική γλώσσα που δεν είναι ένα σύστημα λογικό, αλλά ένα σύστημα μαγικό «μία ακολουθία μαγικών γυμνασμάτων» όπως αποφαίνεται ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες.
- Τι σας αντιπροσωπεύει περισσότερο από το σύνολο του ποιητικού σας έργου; Αναφέρατε μας ένα χαρακτηριστικό ποίημα ή απόσπασμα και το τι σας συνδέει με αυτό.
- Δε μπορώ να ξεχωρίσω κάτι από το έργο μου ούτε να επιλέξω. Κάθε ποίημα μου έχει μια μοναδικότητα και κάθε συλλογή μου αντιπροσωπεύει μια διαφορετική φάση της ποιητικής δημιουργίας μου. Δεν θα δημοσίευα ποτέ κάτι που δεν θα το θεωρούσα μοναδικό. Το πιο χαρακτηριστικό μου τετράστιχο πιθανόν να είναι αυτό που εμπεριέχεται στην ποιητική συλλογή μου «Νήματα της Παρθένου»:
Άφησε πίσω σου ολόκληρη τη συγκομιδή σου
Και φύγε όπως ήρθες
Με τα χέρια αδειανά
Η αθωότητα μόνο διαρκεί.
Για μένα προσωπικά αυτό το τετράστιχο συνοψίζει όλα τα ίχνη της πορείας μου σ' αυτή τη ζωή, ολόκληρη μια συγκομιδή από σταγόνες αίματος και αποτελεί το απόσταγμα μιας μακρόχρονης επώδυνης ποιητικής εμπειρίας που με βοήθησε να ανακαλύψω στο τέλος αυτής της πορείας τη ματαιότητα της απόκτησης εγκόσμιων αγαθών.
- Ένα προσωπικό σας μήνυμα για τους αναγνώστες.
- Να ενστερνισθούν όλοι οι άνθρωποι τις πνευματικές, χριστιανικές, ανθρωπιστικές αξίες, και να ανακαλύψουν την αγάπη και την ποίηση που είναι η πιο ανιδιοτελής ενασχόληση τοι ανθρώπου, όπως είπε ένας μέγιστος οικουμενικός ποιητής, ο Φρειδερίκος Χαίλντερλιν, και που αποτελεί έναν σίγουρο τρόπο για να οδηγηθούν όλοι σ' έναν καλύτερο, ανθρωπινότερο κόσμο και να γίνουν περισσότερο ευτυχισμένοι. Το μήνυμά μου μπορεί να φαίνεται ουτοπικό, αλλά ας μην λησμονούμε πως ό,τι μεγαλειώδες έγινε στην ιστορία της ανθρωπότητας υπήρξε πάντοτε το αποτέλεσμα της πίστης σε μια ουτοπία. Ο άνθρωπος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς τη δυνατότητα να ονειρευτεί, χωρίς την ουτοπία. Και η ποίηση είναι η αναπνοή μας. Είναι αυτή ακριβώς που μας ωθεί από την ουτοπία στο όνειρο, που μας επιβεβαιώνει ότι «είναι ακόμα το όνειρο δυνατό», όπως έγραψα κάποτε, αυτή που μεταμορφώνει την πραγματικότητα και επιδρά ευεργετικά στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Μας αποκαλύπτει τον ίδιο τον εαυτό μας, μια αθάνατη ψυχή, μια αιώνια ανάγκη του γαλάζιου. Μέσα σε κάθε ποιητή, ακόμα και τον άθεο, σαλεύει ένας Ιησούς και πάνω από όλα το ποίημα επιτρέπει στον ποιητή του να πεθάνει στον Σταυρό. Και είναι καιρός νομίζω να καλλιεργηθεί η ιδέα ότι η ποίηση, όπως και η τέχνη γενικότερα, είναι ένας σταυρός μαρτυρίου που τον σηκώνουν μερικοί άνθρωποι -σημαδεμένοι από την μοίρα, μία νόσος εκ γενετής, όπως υποστήριξα και άλλοτε.
- Πρόσφατα, νομίζω το 1992, έχετε αναγορευτεί Αντιπρόεδρος της Παγκόσμιας Οργάνωσης των Ποιητών. Πώς βλέπετε αυτή τη μεγάλη διεθνή διάκριση;
- Πραγματικά είναι μια ύψιστη διεθνής αναγνώριση όταν μάλιστα ληφθεί υπ' όψη ότι μέλη της Διοικούσας Επιτροπής της Οργάνωσης είναι δύο νομπελίστες ποιητές, ο Γιόσεφ Μπρόντσκι και ο Ντέρεκ Ουόλκοτ, μέλη δε απλά ποιητές παγκόσμιας φήμης όπως ο επίσης νομπελίστας Οκτάβιο Πας και άλλοι, όπως ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες, ο Ραφαέλ Αλμπέρτι, ο Τζέσλαβ Μίλος, ο Φερλινγκέτι, η Μάργκαρετ Γιουρσενάρ, οι δικοί μας Ελύτης και Βρεττάκος, κ.α.
Θεσσαλονίκη, 8 Μαρτίου 2008
Η συνέντευξη που παραχώρησε ο Τάκης Βαρβιτσιώτης
στην Γιώγια Σιώκου δημοσιεύθηκε στο Διμηνιαίο Περιοδικό
Λόγου και Τέχνης Νέα Σκέψη
Χρόνος 46ος – Περίοδος Γ’ – Μάρτιος-Απρίλιος 2008 –
Τεύχος 496 (2)
|
